Dokuma kumaş nedir? Öne çıkan özellikleri nelerdir?

Dokuma, eğirme gibi geleneksel el sanatları çatısı altında inceleyebileceğimiz uğraşlar, tekstil sanayimizin bugün geldiği noktaya ulaşmasında büyük bir rol oynuyor. Tekstildeki başarımızı daha ileriye taşımak için ise yeni nesle dokuma kumaş nedir, yöresel dokuma kumaşları hangileridir, özellikleri nelerdir gibi soruların yanıtlarını öğretmek kritik bir önem taşıyor.

Biz de bugünkü içeriğimizde dokuma kumaş kültürüne ışık tutmak istedik. Bu doğrultuda içeriğin devamında, Anadolu dokuma kültürünün yaşatılması ve kültürümüzün kökenlerinin geleceğe aktarılması açısından son derece yararlı bir adım olduğunu düşündüğümüz “Türkiye Dokuma Kumaş Haritası” projesinden de detaylı olarak bahsedeceğiz.

Eğer siz de Anadolu’nun 6 bin yıllık dokuma tarihinde önemli bir yere sahip olan dokuma kumaşlarını tanımak ve Recep Tayyip Erdoğan’ın eşi Emine Erdoğan’ın himayesinde hayata geçirilen Türkiye Dokuma Kumaş Haritası projesi hakkında bilgi edinmek isterseniz, içeriğimizi inceleyebilirsiniz.

Dokuma kumaş nedir?

Dokuma kumaş nedir sorusunu yanıtlamak için ilk olarak dokuma nedir sorusuna açıklık getirmek gerekiyor. En az iki iplik sisteminin belli bir düzen içinde birbirlerine bağlanması ve bir kumaş üretene kadar aynı sürecin tekrarlanması işlemi olarak tanımlayabileceğimiz dokuma, bir tür yüzey oluşturma tekniği olarak da açıklanabilir.

Bu teknik ile üretilen kumaşlara ise dokuma kumaş adı verilir. İpliklerin farklı sıralarla birbirlerinin altından ve üstünden geçmesi esasına dayanarak çeşitli türlerde ve desenlerde dokuma kumaşlar elde edilebilmektedir. Ayrıca dokuma işlemi sırasında pamuk, yün, polyester, naylon, keten gibi farklı iplik çeşitleri kullanıldığını da belirtmekte fayda var.

Peki Anadolu geleneğinde kaç farklı dokuma kumaş çeşidi bulunuyor? Bu dokuma kumaş çeşitlerini birbirinden ayıran temel özellikleri neler?

Geleneksel dokuma kumaş çeşitleri nelerdir?

Türkiye’de geçmişten günümüze kadar taşıyabilmeyi başardığımız, taraması yapılan kaynaklara göre Ege Bölgesi’nde 138, Akdeniz Bölgesi’nde 51, Marmara Bölgesi’nde 105, Karadeniz Bölgesi’nde 48, İç Anadolu Bölgesi’nde 53, Doğu Anadolu Bölgesi’nde 14, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde 25 ve bölgesi bilinmeyen 20 adet kumaş ismi tespit edilmiştir. Ayrıca henüz tespit edilmemiş olanlar için de taramalar devam etmektedir.

57 tanesi aynı isimli olmak üzere toplam 454 dokuma kumaşın her birini incelememiz mümkün olmayacağı için bugün 10 farklı dokuma kumaş türünü ve özelliklerini irdeleyeceğiz.

1. Atlas

İpekli parlak bir kumaş olan atlas dokuma kumaşı, dokuma tekniğine göre değer kazanmaktadır. İnce ipekten sık bir şekilde dokunan bu kumaşın en temel özelliği, parlak bir yapıda olmasıdır. Ayrıca sert bir kumaş türü olması ve işlemesinde gümüş ve altın tellerin kullanılması da atlasın en dikkat çekici yanlarındandır.

Sağlam bir dokuma kumaş çeşidi olan atlas, Selçuklu ve Osmanlı’da sıklıkla tercih edilen ve bir kumaş türü iken günümüzde tekstil sektöründe hala önemli bir rol üstlenmektedir.

2. Basma

Üzerine renkli desenlerden baskı uygulanması için tek kat pamuk ipliği ile dokunmuş ham kumaştır. Basit veya karmaşık desenlerin kumaş üzerine basılması da yine basma tekniği olarak adlandırılmaktadır. Hala kimi yörelerde günlük kıyafetlerin hazırlanmasında basma kumaş kullanılmaktadır.

3. Culha

Culhacılık, Şanlıurfa yöresinin meşhur dokumacılık uğraşıdır. Pamuklu, yünlü ve ipek ipliklerden yapılan ve çoğunlukla bezayağı tekniğiyle dokunan kumaşa ise culha veya çulha adı verilmektedir. Bu kumaşı dokuyan kişilere de culhacı denilmektedir.

Tarihte tüm aşamaları el yordamı ile yapılan bu dokuma işleminin bazı süreçleri şimdilerde fabrikasyon tekniği ile tamamlanmaktadır. Şanlıurfa’da abahk, yaşmak, vala ve yerli bez olmak üzere 4 çeşit culha dokuması yapılmaktadır.

4. Ehram

Ana maddesi saf yün olan ehram, el tezgahlarında dokunan bir kumaş çeşididir ve yaygın olarak Erzincan, Erzurum, Bayburt, Artvin yörelerinde dokunmaktadır. Oldukça zarif bir görünüme sahip olduğu için kadınların özel günler için sakladığı ve örtünmek amacıyla kullandığı bu dokuma kumaşın kışın sıcak, yazın ise serin tutma özelliği onu benzerlerinden ayırmaktadır.

5. Kutnu

Gaziantep’e özgü bir dokuma kumaş çeşidi olan kutnu; floş, suni ipek ve pamuk ipliğinden dokunmaktadır. Tamamen el tezgahlarında yapılan bu kumaş türü, yöresel kıyafetlerden çeşitli aksesuarlara, perdeden çantaya birçok farklı eşyada kullanılabilmektedir.

6. Mermerşahi

Seyrek dokumalı bir dokuma kumaş olan mermerşahi, adını mermer taşından almaktadır. Mermer gibi pürüzsüz bir görünüme sahip olduğu için bu şekilde adlandırılan dokuma kumaşı, genellikle beyaz renklidir ve kullanım sırasında tüylenme yapmaz.

7. Pomak

Bulgaristan’dan Çanakkale’nin Biga ilçesine göçen Pomak Türkleri’nin yaşatmaya devam ettikleri bir el sanatı olan pomak, genellikle sentetik ipliklerden ve çizgili-kareli desenlerde dokunan bir kumaştır.

8. Selalmaz

Kastamonu’ya özgü dokuma kumaş türü olan selalmaz, elle ve basit aletlerle dokunur ve oldukça kıymetlidir. Seri üretim olmadığı için standart bir görüntüsü olmadığı için her zaman eşsiz olan selalmaz kumaşlar, çoğu zaman çeyizlik olarak değerlendirilir.

9. Sof

Ankara keçisinin tiftik adlı yününün eğrilip iplik haline getirilmesi sonucu bu iplikten dokunan sof veya daha yaygın adıyla Ankara sofu, tarihte toplumun seçkinleri tarafından kullanılmaktaydı. Günümüzde bu kumaşa ait örnekleri yalnızca müzelerde görebilmekteyiz.

10. Şal Şapik

Keçi yününden dokunan şal şapik adlı kumaşın tarihi, Mezopotamya kadar eskiye dayanmaktadır. İdil, Silopi, Uludere ve çevre yörelerde üretimi teşvik edilen şal şapik kumaşı; geniş bir pantolon, gömlek benzeri bir kollu giysi ve yelekten oluşan üç parçası ile bir erkek giysisi haline gelmektedir. Bu dokuma kumaşın en çok öne çıkan özelliği, yazın vücudu serin tutarken kışın da sıcak tutmasıdır.

Dokumacılık eğitimi almak için nereye başvurulur?

Dokuma kumaş nedir, geleneksel dokuma kumaşı çeşitleri nelerdir sorularına yanıtlar bulduğumuza göre artık atalarımızdan bizlere kalan kültür miraslarımızdan geleneksel el sanatlarını öğrenmek için ne tür adımlar atılabileceği konusunu inceleyebiliriz. Bu doğrultuda sanıyoruz ki nitelikli eğitimin önemini vurgulamaya gerek bile yok. Peki ama büyüklerimizden dokumacılık sanatını öğrenme imkanımız bulunmuyorsa, bu eğitim için nereye başvurabiliriz?

Ülkemizde geleneksel dokumacılık eğitimi konusuna eğilen önlisans, lisans ve lisansüstü programlar olduğunu ve dileyen herkesin bu programlardan yararlanabileceğini söyleyerek soruya bir açıklık getirmek mümkün. Bu tür akademik programlar kapsamında dokumacılık alanında teorik ve uygulamalı eğitim alınarak mesleki yeterlilik dahi edinilebilir.

Ancak elbette dokumacılık alanında eğitim almak üzere başvurulabilecek yerler bununla sınırlı değil. Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Turizm Genel Müdürlüğü bünyesindeki Yaygın Kültürel Eğitim faaliyetleri kapsamında açılan kurslar ile olgunlaşma enstitüleri ve halk eğitim merkezlerinde açılan kurslar da bu alanda eğitim almak isteyenler için ideal olabilir.

Ek olarak, pek çok belediyenin dokumacılık ve diğer geleneksel el sanatları alanına yönelik eğitim faaliyetleri düzenlediğine rastlamak mümkün. Bu gibi eğitimleri takip ederek dokumacılık alanında bilgi edinebilir, tecrübelerinizi artırabilir ve kültür mirasımızın yeni nesillere aktarılmasına önayak olabilirsiniz.